Przestrzeganie zasad równościowych - Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej

Obowiązek przestrzegania zasad horyzontalnych

Zgodnie z postanowieniami Umowy Partnerstwa na lata 2021-2027 instytucje oraz beneficjenci realizujący działanie w ramach Programu Fundusze Europejskie dla Rozwoju Społecznego 2021-2027 (dalej: FERS), zobowiązani są do przestrzegania zasad horyzontalnych, w tym dwóch zasad równościowych tj.:

zasady równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami,
zasady równości kobiet i mężczyzn,

Pozostałe zasady horyzontalne to:

zasada zrównoważonego rozwoju,
zasada „nie czyń poważnych szkód” (ang.: DNSH - Do Not Significant Harm).

Ponadto należy również wskazać, że istnieje obowiązek przestrzegania Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (dalej: KPP). Jest to horyzontalny warunek podstawowy wdrażania funduszy, który wymaga zapewnienia zgodności programu z KPP.

Dodatkowo należy również spełnić horyzontalny warunek podstawowy w zakresie wdrażania postanowień Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych (KPON).

Instytucje zaangażowane w realizację programu FERS mają obowiązek przestrzegania zasad horyzontalnych i warunków podstawowych na każdym etapie i w każdym procesie realizacji FERS, czyli podczas przygotowywania, wdrażania, monitorowania, sprawozdawczości, ewaluacji, informacji i promocji oraz kontroli programu. Obowiązek ten dotyczy również beneficjentów.

Zgłoszenie podejrzeń o niezgodności projektów (operacji)/działań z KPON odbywa się zgodnie z procedurą opisaną w dokumencie pn. „Procedura służąca do włączania zapisów Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych (KPON) do praktyki wdrażania programów”, stanowiącym załącznik nr 3 do Wytycznych dotyczących realizacji zasad równościowych w ramach funduszy unijnych na lata 2021-2027.

Analiza przepisów Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (KPP) i Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych (KPON) w zakresie wsparcia FERS

Zgodnie z dokumentem pn. „Samoocena spełnienia warunku, skuteczne stosowanie i wdrażanie Karty Praw Podstawowych w Polsce” poniżej wskazano konkretne artykuły KPP związane z zakresem wsparcia planowanym do realizacji w FERS. Powinny one w sposób szczególny być brane pod uwagę w trakcie wyboru i realizacji projektów:

Art. 12 – Wolność zgromadzania się i stowarzyszania się
Art. 14 – Prawo do nauki
Art. 15 – Wolność wyboru zawodu i prawo do podejmowania pracy
Art. 20 – Równość wobec prawa
Art. 21 – Niedyskryminacja
Art. 23 – Równość kobiet i mężczyzn
Art. 24 – Prawa dziecka
Art. 25 – Prawa osób w podeszłym wieku
Art. 26 – Integracja osób niepełnosprawnych
Art. 28 – Prawo do rokowań i działań zbiorowych
Art. 29 – Prawo dostępu do pośrednictwa pracy
Art. 31 – Należyte i sprawiedliwe warunki pracy
Art. 34 – Zabezpieczenie społeczne i pomoc społeczna
Art. 35 – Ochrona zdrowia
Art. 36 – Dostęp do usług świadczonych w ogólnym interesie gospodarczym
Art. 37 – Ochrona środowiska

Zgodnie z wymogiem wskazanym w załączniku nr 3 do Wytycznych dotyczących realizacji zasad równościowych w ramach funduszy unijnych na lata 2021-2027 pn. „Procedura służąca do włączania zapisów Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych (KPON) do praktyki wdrażania programów” poniżej wskazano konkretne artykuły KPON adekwatne do zakresu wsparcia FERS. Powinny one zostać w szczególności wzięte pod uwagę w kontekście ich przestrzegania na etapie wyboru i realizacji projektów:

Art. 5 – Równość i niedyskryminacja
Art. 6 – Kobiety z niepełnosprawnościami
Art. 7 – Dzieci z niepełnosprawnościami
Art. 8 – Podnoszenie świadomości
Art. 9 – Dostępność
Art. 12 – Równość wobec prawa
Art. 16 – Wolność od wykorzystywania, przemocy i nadużyć
Art. 19 – Niezależne życie i włączenie w społeczność lokalną
Art. 20 – Mobilność
Art. 21 – Wolność wypowiadania się i wyrażania opinii oraz dostęp do informacji
Art. 24 – Edukacja
Art. 25 – Zdrowie
Art. 26 – Rehabilitacja i habilitacja
Art. 27 – Praca i zatrudnienie
Art. 28 – Odpowiednie warunki życia i ochrona socjalna
Art. 29 – Udział w życiu politycznym i publicznym
Art. 30 – Udział w życiu kulturalnym, rekreacji, wypoczynku i sporcie
Art. 31 – Statystyka i zbieranie danych

Należy podkreślić, że zarówno zapisy KPP jak i KPON w całości powinny być przestrzegane podczas realizacji projektów FERS. Wskazana powyżej analiza jest zwróceniem uwagi na najbardziej właściwe, ze względu na charakter oferowanego w FERS wsparcia artykuły obu dokumentów. Właściwa instytucja ogłaszając nabór może dokonać bardziej szczegółowego wskazania właściwych dla tego naboru art. KPP i KPON w dokumentacji naboru.

Zasada równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami

Zasada równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami ma na celu zapobieganie wszelkim formom dyskryminacji, nie tylko ze względu na płeć, ale również z powodu rasy lub pochodzenia etnicznego, religii lub światopoglądu, niepełnosprawności, wieku lub orientacji seksualnej. Wszystkie projekty finansowane ze środków FERS muszą ją uwzględniać, na każdym etapie realizacji.

Warto również w kontekście tej zasady doprecyzować jak należy rozumieć dostępność.

Dostępność – możliwość korzystania z infrastruktury, transportu, technologii i systemów informacyjno-komunikacyjnych oraz produktów i usług. Pozwala ona w szczególności osobom z niepełnosprawnościami i osobom starszym na korzystanie z nich na zasadzie równości z innymi osobami. W przypadku projektów realizowanych w polityce spójności, dostępność oznacza, że wszystkie ich produkty (w tym także udzielane usługi) mogą być wykorzystywane (używane) przez każdą osobę. Przykładami tych produktów są: strona lub aplikacja internetowa, materiały szkoleniowe, konferencja, wybudowane lub modernizowane obiekty, zakupione środki transportu.

Stosowanie ww. zasady oznacza, że wszystkie produkty projektów (w tym usługi), które otrzymają dofinansowanie z FERS, muszą być dostępne dla wszystkich użytkowników i użytkowniczek. Wszystkie projekty w ramach FERS należy realizować zgodnie z Wytycznymi dotyczących realizacji zasad równościowych w ramach funduszy unijnych na lata 2021-2027 wraz z załącznikami. W załączniku nr 2 zostały opisane Standardy dostępności: szkoleniowy, informacyjno-promocyjny, transportowy, cyfrowy, architektoniczny, które należy stosować przy realizacji projektów FERS.

Zasada równości kobiet i mężczyzn

Działania podejmowane w ramach zasady mają przyczyniać się do wyrównywania szans kobiet i mężczyzn w różnych obszarach wsparcia FERS m.in. rynku pracy, edukacji, adaptacyjności, zdrowia itd. To przede wszystkim dbanie, aby kobietom i mężczyznom przypisywano taką samą wartość społeczną, równe prawa i równe obowiązki oraz stwarzanie możliwości wyboru drogi życiowej bez ograniczeń wynikających ze stereotypów płci.

Dążenie do wyrównywania szans kobiet i mężczyzn jest jednym z podstawowych praw Unii Europejskiej i ma swoje odzwierciedlenie w różnych dokumentach UE – traktatach, dyrektywach czy strategiach. Rozporządzenie dotyczące Europejskiego Funduszu Społecznego Plus na lata 2021-2027 podkreśla ten aspekt wskazując na potrzebę podejmowania szerszych działań w zakresie promowania zrównoważonego pod względem płci uczestnictwa w rynku pracy, równych warunków pracy i lepszej równowagi między życiem zawodowym a prywatnym, a także lepszego dostępu do przystępnej cenowo opieki nad dziećmi i osobami niesamodzielnymi.

W FERS zaplanowano różnorodne wsparcie ukierunkowane bezpośrednio na wyrównywanie szans kobiet i mężczyzn, do których można zaliczyć:

Działania na rzecz godzenia ról zawodowych i prywatnych, równości szans w miejscu pracy, niwelowania luki płacowej oraz włączania w środowisko pracy osób znajdujących się w trudnej sytuacji na rynku pracy;
Opracowanie i wdrożenie modeli wdrażających równe traktowanie na rynku pracy, adresowanych do różnych grup m.in. pracodawców, kobiet-liderek, opiekunów osób wymagających wsparcia w codziennym funkcjonowaniu itd.;
Opracowanie systemu gromadzenia danych obrazujących poziom równości kobiet i mężczyzn oraz innych grup społecznych narażonych na wykluczenie z życia społeczno-gospodarczego;
Wsparcie tworzenia i funkcjonowania miejsc opieki nad dziećmi w wieku do lat 3;
Podniesienie kompetencji przedstawicieli podmiotów tworzących instytucje opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 oraz kadry sprawującej opiekę nad dziećmi.

Należy podkreślić, że realizacja zasady równości kobiet i mężczyzn nie ogranicza się jedynie do ww. wsparcia. Zarówno wnioskodawcy, beneficjenci ale też instytucje zaangażowane w nadzorowanie wdrażania FERS powinny dbać o to, aby zasada ta była przestrzegana m.in. podczas przygotowywania, wdrażania, monitorowania, sprawozdawczości, ewaluacji, promocji i kontroli programów/projektów. W Wytycznych dotyczących zasad równościowych w ramach funduszy unijnych na lata 2021-2027 wskazano w jaki sposób przestrzegać zasady równości kobiet i mężczyzn w ramach ww. etapów wdrażania.

Ważnym narzędziem do weryfikacji spełniania zasady równości kobiet i mężczyzn na etapie składanych wniosków o dofinansowanie w FERS jest tzw. standard minimum. Narzędzie to obejmuje pięć zagadnień i pomaga ocenić, czy wnioskodawca uwzględnił kwestie równościowe w ramach analizy potrzeb w projekcie, zaplanowanych działań, wskaźników lub w ramach działań prowadzonych na rzecz zespołu projektowego. Pełna treść standardu wraz z instrukcją dostępna jest w załączniku nr 1 do Wytycznych dotyczących zasad równościowych w ramach funduszy unijnych na lata 2021-2027.

Różnego rodzaju dokumenty odnośnie zasad równościowych

Przykłady usług, które mogą być świadczone na rzecz osób z różnym rodzajem niepełnosprawności oraz przykłady typowych barier, które mogą pojawić się w projekcie FERS

Przy przygotowaniu założeń projektów FERS, wnioskodawcy powinni wziąć pod uwagę, iż ich uczestnikami mogą być osoby z niepełnosprawnościami. Dlatego ważne jest aby zapewnić takim osobom całościowy i pełny dostęp likwidując bariery, które mogłyby im to uczestnictwo uniemożliwić. Mając na uwadze zobowiązanie wynikające z zapisów Załącznika nr 2 Standardy dostępności dla polityki spójności 2021-2027 do Wytycznych dotyczących realizacji zasad równościowych w ramach funduszy unijnych na lata 2021-2027 przedstawiamy poniżej tabelaryczny wykaz potencjalnych barier, które mogą pojawić się w projekcie oraz przykłady działań (usług / usprawnień) jakie mogą być podjęte po to by niwelować lub likwidować te bariery.

Rodzaje	Bariery w otoczeniu	Charakter usługi i przykładowe usprawnienie
Osoby niewidome, słabowidzące i głuchoniewidome	architektoniczne cyfrowe poznawcze przestrzenne	wprowadzanie elementów kontrastowych i wypukłych pod kątem osób niewidomych i słabowidzących, zakup i instalacja programów powiększających, mówiących, drukarek Braille’a, stworzenie wersji materiałów projektowych drukowanych w alfabecie Braille’a lub powiększonej czcionce, bezszeryfowej (na przykład Helvetica, Arial, Verdana, Tahoma bez cieni), tłumacz-przewodnik osoby z trudnościami w widzeniu i jednocześnie słyszeniu – to wsparcie osoby w dotarciu na miejsce realizacji projektu oraz w korzystaniu z usług oferowanych w projekcie, udzielane przez osobę ze znajomością zasad kontaktu, technik poruszania się, alternatywnych metod komunikacji (na przykład: Lorm, język migowy dostosowany do potrzeb osób z trudnościami w widzeniu) z klientem/ką posiadającym jednoczesne trudności w widzeniu i słyszeniu. Wsparcie tłumacza-przewodnika umożliwia bezpieczne przemieszczanie się i efektywną komunikację z otoczeniem, pies asystujący/pies przewodnik – pies jest towarzyszem nie tylko osób z dysfunkcją wzroku, ale także osób z niepełnosprawnością ruchową. Psy asystujące pomagają w wykonywaniu codziennych czynności (każdy szkolony jest tak, żeby jak najlepiej odpowiadać potrzebom swojego właściciela). Podobnie jak psy przewodniki, psy asystujące mogą wejść wszędzie. Psa asystującego rozpoznaje się po charakterystycznej kamizelce. Zazwyczaj jest na niej napis: „nie zaczepiaj mnie – jestem w pracy”. W przypadku wątpliwości można zawsze poprosić osobę z niepełnosprawnością o okazanie dokumentu potwierdzającego, że pies, który jej towarzyszy, jest psem asystującym.
Osoby głuche i słabosłyszące	cyfrowe akustyczne komunikacyjne poznawcze	zakup i instalacja kamer, dzięki którym można kontaktować się z osobą posługującą się językiem migowym, szybkiego Internetu (symetryczne łącze) umożliwiającego wykorzystanie tłumaczenia na Polski Język Migowy (PJM) on-line, zakup (wypożyczenie) i montaż systemów wspomagających słyszenie takich jak pętle indukcyjne, systemy FM, etc., zapewnienie tłumaczenia na PJM (w tym w wersji on-line), nagranie poszczególnych form wsparcia na video – materiał pozwala na powrót do przekazywanych treści, powtórzenie i ponowne przeanalizowanie treści, które pojawiały się podczas udzielanego wsparcia. Jest to szczególnie istotne u osób z problemami poznawczymi, trudnościami w możliwości robienia notatek, trudnościami w płynnym i swobodnym posługiwaniu się językiem polskim, nagranie płyty z tłumaczeniem na PJM, materiały w innych wersjach alternatywnych (na przykład audio, rysunki, symbole).
Osoby z niepełnoprawnością ruchową	architektoniczne transportowe	zmiana miejsca realizacji projektu na miejsce dostępne dla osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności, montaż podjazdów, platform, krzesełek dźwigowych, wind i podnośników, transport na miejsce udzielenia usługi, wsparcie osoby w dotarciu na miejsce realizacji projektu oraz w korzystaniu z usług oferowanych w projekcie realizowane przez osobę znającą specyfikę osób z trudnościami w poruszaniu się, przemieszczaniu, pies asystujący/pies przewodnik – pies jest towarzyszem nie tylko osób z dysfunkcją wzroku, ale także osób z niepełnosprawnością ruchową. Psy asystujące pomagają w wykonywaniu codziennych czynności (każdy szkolony jest tak, żeby jak najlepiej odpowiadać potrzebom swojego właściciela). Podobnie jak psy przewodniki, psy asystujące mogą wejść wszędzie. Psa asystującego rozpoznaje się po charakterystycznej kamizelce. Zazwyczaj jest na niej napis: „nie zaczepiaj mnie – jestem w pracy”. W przypadku wątpliwości można zawsze poprosić osobę z niepełnosprawnością o okazanie dokumentu potwierdzającego, że pies, który jej towarzyszy, jest psem asystującym.
Osoby z niepełnosprawnością intelektualną	komunikacyjne poznawcze	zapewnienie materiałów w języku łatwym do czytania lub w innych wersjach alternatywnych (na przykład audio, rysunki, symbole) - dla osób, które ze względu na trudności poznawcze nie komunikują się płynnie językiem polskim, wydłużony czas wsparcia - konieczny dla osób, które ze względu na swoją niepełnosprawność potrzebują więcej czasu, aby w pełni skorzystać ze wsparcia. Standardowy czas danej usługi oferowanej w projekcie może być wydłużony w wyniku konieczności wolnego mówienia, zapewnienie bezpieczeństwa psychicznego, dobór odpowiedniego miejsca oraz ograniczenie bodźców, które mogą wpływać na zdolności poznawcze, nagranie poszczególnych form wsparcia na video – materiał pozwala na powrót do przekazywanych treści, powtórzenie i ponowne przeanalizowanie treści, które pojawiały się podczas udzielanego wsparcia. Jest to szczególnie istotne u osób z problemami poznawczymi, trudnościami w możliwości robienia notatek, trudnościami w płynnym i swobodnym posługiwaniu się językiem polskim, udział osób wspierających – nie muszą to być instruktorzy czy terapeuci, warto zachęcić do współpracy studentów, wolontariuszy. Po pierwsze, wspierają oni prowadzącego podczas pracy w małych grupach, na przykład moderując dyskusję lub aktywizując uczestników. Po drugie, poprzez swoją obecność wzmacniają pewność siebie osób z niepełnosprawnością intelektualną, które często niepewne swojego zdania i siebie uczą się odwagi oraz przekonują się, że mogą rozmawiać z innymi na ważne tematy. Po trzecie, udział osób wspierających w szkoleniach podnosi ich świadomość – umożliwia spojrzenie na osoby z niepełnosprawnością intelektualną z perspektywy godności i praw człowieka. Trzeba przekonać osoby z niepełnosprawnością intelektualną, że osoby wspierające mają taki sam status uczestnika zajęć jak oni. To znaczy, że podczas zajęć wszyscy się uczą i wszyscy pracują. Należy nie dopuścić do podziału grupy na „my” i „oni”. Oczywiście, osoby wspierające mają swoje dodatkowe zadania – obserwują uczestników zajęć, zwracając uwagę na ich zachowanie, reakcje, poziom zrozumienia tematu i zainteresowanie nim. Wspierają w udzieleniu odpowiedzi, jeśli osoba z niepełnosprawnością tego potrzebuje. Podczas pracy w grupach zadają dodatkowe pytania, pobudzając aktywność uczestników. Prowadzący zajęcia ma za zadanie współpracować z osobami wspierającymi. Nie powinien lekceważyć ich zdania i spostrzeżeń, można wymieniać dyskretnie swoje uwagi. Należy pamiętać! Dobrego wspierania trzeba się uczyć. Należy przygotować wcześniej tych, którzy mogliby wziąć udział w zajęciach jako osoby wspierające. Zasadne jest wytłumaczenie im, że chodzi o pobudzenie inicjatywy osób z niepełnosprawnością intelektualną. Osoby wspierające powinny znać tematykę zajęć, ale nie należy zdradzać wszystkich szczegółów. Jeśli uda się nawiązać dłuższą, stałą współpracę z tymi osobami, należy włączać je do opracowywania planu zajęć – ich obserwacje i uwagi będą bardzo cenne, organizując warsztaty, w których będą osoby z obniżoną normą intelektualną, należy nadać im odpowiednią strukturę i przygotować dla uczestników odpowiedni plan. Jasna struktura i zaplanowanie poszczególnych czynności bardzo ułatwia pracę. Właściwe jest, aby za pomocą piktogramów lub zdjęć zobrazować kluczowe pojęcia używane podczas warsztatów. Użytkownicy mogą wskazywać lub podawać obrazek czy pasek z obrazkami, prosząc o konkretne odpowiedzi.
Osoby z zaburzeniami lub chorobami psychicznymi	komunikacyjne poznawcze	wydłużony czas wsparcia - konieczny dla osób, które ze względu na swoją niepełnosprawność potrzebują więcej czasu, aby w pełni skorzystać ze wsparcia. Standardowy czas danej usługi oferowanej w projekcie może być wydłużony w wyniku konieczności wolnego mówienia, zapewnienie bezpieczeństwa psychicznego, dobór odpowiedniego miejsca oraz ograniczenie bodźców, które mogą wpływać na zdolności poznawcze, nagranie poszczególnych form wsparcia na video – materiał pozwala na powrót do przekazywanych treści, powtórzenie i ponowne przeanalizowanie treści, które pojawiały się podczas udzielanego wsparcia. Jest to szczególnie istotne u osób z problemami poznawczymi, trudnościami w możliwości robienia notatek, trudnościami w płynnym i swobodnym posługiwaniu się językiem polskim, organizując warsztaty, w których będą osoby z zaburzeniami psychicznymi należy nadać im odpowiednią strukturę i przygotować dla uczestników odpowiedni plan. Jasna struktura i zaplanowanie poszczególnych czynności bardzo ułatwia pracę. Właściwe jest, aby za pomocą piktogramów lub zdjęć zobrazować kluczowe pojęcia używane podczas warsztatów. Część osób, na przykład z autyzmem korzysta z alternatywnych i wspomagających sposobów komunikowania się, wykorzystujących różnego rodzaju znaki graficzne umieszczone w specjalnie przygotowanych książkach komunikacyjnych i/lub na specjalnie zorganizowanych tablicach. Użytkownicy mogą wskazywać lub podawać obrazek czy pasek z obrazkami, prosząc o konkretne odpowiedzi.
Osoby z trudnościami komunikacyjnymi	komunikacyjne	udział osób wspierających – nie muszą to być instruktorzy czy terapeuci, warto zachęcić do współpracy studentów, wolontariuszy, zapewnienie materiałów w wersjach alternatywnych (na przykład audio, rysunki, symbole, infografiki, tablice AAC) - dla osób, które nie komunikują się płynnie.